Wielokulturowość z jej kontekstami językowymi, konfesyjnymi, artystycznymi i historycznymi stanowi dziedzictwo kulturowe województwa śląskiego. Otwartość, różnorodność, dynamika i nowoczesność jako wyróżniki tej spuścizny stanowią o atrakcyjności i potencjale dzisiejszej oferty województwa zarówno w obszarze treści kulturowych, jak i infrastruktury, której jakość i dostępność rośnie z roku na rok dzięki nowym inwestycjom, realizowanym przez samorządy, często przy znaczącym udziale funduszy unijnych. Spektakularne efekty, szczególnie działań podjętych w ciągu ostatniej dekady, są nie tylko dowodem docenienia kultury jako koła zamachowego zmian o charakterze gospodarczym, społecznym i wizerunkowym, ale także świadectwem siły regionu, który w stosunkowo krótkim czasie, właśnie dzięki kulturze, był w stanie przejść od modelu ściśle industrialnego do modelu kreatywnego. Do przedsięwzięć, których oddziaływanie i znaczenie wykracza poza klasyczne tworzenie infrastruktury kultury niewątpliwie należy katowicka Strefa Kultury. Na zdegradowanych, leżących w samym sercu stolicy województwa, terenach byłej Kopalni Węgla Kamiennego Katowice zlokalizowano nowoczesne gmachy trzech dużych instytucji kultury o charakterze ponadregionalnym – Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia, Muzeum Śląskiego oraz Międzynarodowego Centrum Kongresowego. Unikatowa architektura obiektów, niejednokrotnie zrealizowana w drodze międzynarodowych konkursów architektonicznych, wraz z otaczającą przestrzenią tworzy nie tylko nowoczesne warunki organizacji koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, ale także miejsce spotkań, integracji, dyskusji. Przestrzeń Strefy Kultury rozbrzmiewa dźwiękami muzyki kameralnej i symfonicznej, wśród których rozpoznamy nie tylko nuty związane z regionem Wojciecha Kilara czy Henryka Mikołaja Góreckiego, ale także światowym jazzem i muzyką elektroniczną. W wyjątkowym otoczeniu industrialnych budynków i zjawiskowej nowej architektury odbywa się co roku jeden z najważniejszych europejskich festiwali muzyki elektronicznej – Tauron Nowa Muzyka, nagradzany wielokrotnie przez międzynarodowe branżowe media muzyczne. Powiązane funkcjonalnie z kultowym Spodkiem Międzynarodowe Centrum Kongresowe ze swoimi platformami widokowymi, z których możemy obserwować zmieniający się pejzaż Katowic stanowi nie tylko miejsce wielkich wydarzeń kulturalnych. Tu odbywają się również międzynarodowe, prestiżowe wydarzenia kongresowe o charakterze biznesowym i gospodarczym.
Turystyka biznesowa stanowi ważny element rozwojowy, a sąsiedztwo oraz współpraca MCK i obiektów kulturalnych potwierdza fakt, że o kulturze w województwie śląskim myśli się dziś w bardzo szerokim kontekście. Muzeum Śląskie w nawiązujących do górniczej przeszłości regionu podziemnych salach wystawowych prezentuje jedne z najważniejszych w Polsce kolekcji malarstwa i sztuki współczesnej. Do tego dodać należy jedyną w kraju wystawę stałą poświęconą scenografii polskiej oraz kolekcję art brut i sztuki naiwnej reprezentowanej między innymi przez Grupę Janowską, do której należeli Teofil Ociepka, Paweł Wróbel czy Erwin Sówka. To właśnie wyjątkowe malarstwo Grupy Janowskiej, którego inspiracje znajdziemy zarówno w filmach Lecha Majewskiego („Angelus”), jak i w spektaklach teatralnych („Skazany na bluesa”, Teatr Śląski im. St. Wyspiańskiego) tak bardzo kojarzone jest ze Śląskiem, że w świadomości odbiorców tworzy niejako jego metafizyczny negatyw. Katowice to jednak znacznie więcej niż Strefa Kultury. To również teatry publiczne (Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego, Teatr Ateneum) i prywatne (Teatr Korez, Teatr Żelazny, Teatr Gry i Ludzie, Teatr A Part, Teatr Bez Sceny), Filharmonia Śląska z Międzynarodowym Konkursem Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga, Instytucja Filmowa Silesia Film, wspierająca i wpisująca regionalną kinematografię w obieg ponadlokalny. Nie sposób nie wspomnieć o wydarzeniach cyklicznych: OFF Festivalu - trzydniowym, jednym z najważniejszych w Europie święcie muzyki alternatywnej, Art Naif Festiwal, czyli odbywającym się w scenografii katowickiej perły – historycznego osiedla Nikiszowiec, międzynarodowym festiwalu sztuki naiwnej, Festiwalu Sztuki Reżyserskiej Interpretacje, Festiwalu Ars Cameralis, Ars Independent – festiwalu kultury audiowizualnej czy Międzynarodowym Forum Koprodukcyjnym Regiofun dla producentów filmowych, festiwalu Street Art Air interweniującego w przestrzeniach publicznych, Festiwalu Sztuk Performatywnych Apart czy wreszcie kultowej Rawie Blues. Duża ilość instytucji i wydarzeń o charakterze muzycznym potwierdza witalność regionu oraz rolę muzyki w budowaniu zarówno wartości kulturowych, jak i społecznych. Stąd też tytuł Katowic jako Miasta Kreatywnego Unesco w dziedzinie muzyki wydaje się zupełnie uzasadniony.
Centralna część województwa w dużej mierze składa się z miast wchodzących w skład Metropolii Śląsko-Zagłębiowskiej. Działają w nich nie tylko duże instytucje o znaczeniu regionalnym i krajowym, ale również mniejsze podmioty działające na rzecz społeczności lokalnych, wzmacniające ich tożsamość, pielęgnujące tradycje oraz podnoszące ich atrakcyjność oraz potencjał kulturowy i turystyczny. W Chorzowie od lat działa Teatr Rozrywki, czyli jedyna w województwie scena musicalowa, która od lat prezentuje tytuły stanowiące kwintesencję gatunku (Jesus Christ Superstar, Skrzypek na dachu, Producenci, Jekyll and Hyde, Billy Eliot, Evita, Bulwar Zachodzącego Słońca). Bytom to Opera Śląska, również jedyna w województwie, ale także Teatr Tańca Rozbark nawiązujący do legendarnego Śląskiego Teatru Tańca, który przez lata z przemysłowego śląskiego miasta tworzył europejską stolicę tańca współczesnego. W Sosnowcu siedzibę ma Teatr Zagłębia – jedna z najciekawszych scen teatralnych w Polsce, która z Teatrem Śląskim tworzy siłę sztuki scenicznej województwa. Zabrze od lat rozwija wizję miasta opartego na bogatym dziedzictwie przemysłowym – to tu działa sztolnia Królowa Luiza, unikatowa kopalnia Guido, Muzeum Górnictwa Węglowego, a już wkrótce do tej grupy dołączy Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna czyli dziewiętnastowieczny inżynieryjny majstersztyk, oferujący odwiedzającym podziemną podróż łodziami. Obiekty będące świadkami przemysłowej przeszłości regionu łączy Szlak Zabytków Techniki, uznany kilkukrotnie najlepszym produktem turystycznym w Polsce. Szlak zaprasza dziś do czterdziestu dwóch industrialnych zabytków z dziedziny górnictwa (Zabrze, kompleks Sztygarka w Chorzowie), hutnictwa (Muzeum Ustrońskie, Muzeum Hutnictwa Cynku w Katowicach), włókiennictwa (Stara Fabryka w Bielsku-Białej), kolejnictwa (Muzeum Historii Kolei w Częstochowie, Górnośląskie Koleje Wąskotorowe w Bytomiu), energetyki (Elektrociepłownia Szombierki w Bytomiu, Muzeum Energetyki w Łaziskach), hydrotechniki (Stacja Wodociągowa Zawada w Karchowicach), radiotechniki (Radiostacja w Gliwicach), browarnictwa (browary w Cieszynie, Tychach i Żywcu) czy rzemiosł dawnych (Żarki). Perłą w koronie SZT od roku 2017 są Tarnowskie Góry wpisane, jako pierwszy obiekt z województwa śląskiego, na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Na listę trafiło dwadzieścia osiem tarnogórskich atrybutów tworzących niezwykłą pamiątkę górnośląskiego przemysłu, która przyciąga na Śląsk turystów z całego świata. W czerwcu dziesiątki tysięcy osób odwiedzają obiekty szlakowe podczas INDUSTRIADY, czyli święta Szlaku Zabytków Techniki, nie tylko poznając ich historię, ale również biorąc udział w spektaklach, koncertach i wydarzeniach produkowanych specjalnie na dzień przemysłowego święta. Województwo śląskie to również kultura i tradycja Beskidów z bogatą obrzędowością i dużymi wydarzeniami, wśród których od lat prym wiedzie Tydzień Kultury Beskidzkiej, jedna z największych imprez folklorystycznych w Europie, organizowana nie tylko w miejscowościach polskich Beskidów, ale również w czeskim Jablunkovie. Znaczenie transgraniczne ma również Zamek Cieszyn – wyjątkowa instytucja zlokalizowana na cieszyńskim wzgórzu zamkowym, ważne miejsce dla zainteresowanych designem i nowoczesnym projektowaniem.
Pobyt w Beskidzie Śląskim to również okazja do spotkania z dziedzictwem Reformacji i wciąż żywą kulturą i tradycją śląskich ewangelików. Z kolei Zagłębie i północ województwa to również dziedzictwo społeczności żydowskiej z pamiątkami Będzina czy Lelowem – miejscem, które dwa razy do roku przyciąga miłośników kultury żydowskiej podczas Święta Ciulimu – Czulentu, czy w dniu urodzin cadyka Dawida Bidermana. Północna część województwa to przede wszystkim Częstochowa stanowiąca kolejne kulturalne centrum regionu, w którym możemy m. in. odnaleźć najstarsze ślady naszych przodków w Rezerwacie Archeologicznym Muzeum Częstochowskiego – częścią Muzeum Częstochowskiego, chroniącym cmentarzysko z okresu kultury łużyckiej oraz Muzeum Produkcji Zapałek z zachowaną kompletną i działającą linią produkcyjną z początku XX w. Niedaleko Częstochowy w zabytkowym pałacu w Koszęcinie ma swoją siedzibę Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny. I wiele innych, ciekawych wydarzeń.
Podstawowe dane i liczby
Dane z raportu wskaźnikowego województwa śląskiego dotyczącego kultury. Dane z 2015 r. za GUS.
1. Liczba placówek kulturalnych Samorządu Województwa Śląskiego - 19
2. Liczba placówek kulturalnych typu dom, ośrodek kultury - 366
3. Liczba placówek bibliotecznych - 791
4. LIczba osób zwiedzający muzea - 1 609 139
5. Liczba widzów i słuchaczy teatrów i instytucji muzycznych - 1 518 696
Ciekawostki i fakty
1. Katowice Miasto Muzyki UNESCO
W 2015 roku Katowice zostały Miastem Kreatywnym UNESCO jako Miasto Muzyki. Tytuł ten w Polsce posiada jeszcze jedynie Kraków (Miasto Literatury). Stolica województwa śląskiego została wyróżniona i dołączyła do prestiżowej Sieci Miast Kreatywnych UNESCO. Razem z Bolonią, Gandawą, Glasgow, Hanowerem, Mannheimem, Sewillą, Bogotą, Hamamatsu i Brazzaville należy do Sieci Miast Muzyki. UNESCO doceniło wszystkie działania muzyczne w Katowicach: ich intensywność i różnorodność. Członkostwo te podnosi prestiż miasta w środowisku międzynarodowym i jest symbolem wysokiej jakości życia muzycznego.
2. Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach oraz system gospodarowania wodami podziemnymi obiekt wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO
To pierwszy i jedyny obiekt z województwa śląskiego, który znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Kopalnia jest jednym z głównych obszarów wydobywczych w Europie Środkowej. Pod opiekę UNESCO została wzięta: całość podziemnej kopalni wraz ze sztolniami, szybami, galeriami, a także systemem gospodarowania wodami podziemnymi.
3. Szlak Zabytków Techniki / INDUSTRIADA
W skład Szlaku Zabytków Techniki wchodzą 42 obiekty, które wyróżnia przemysłowa historia województwa śląskiego. Na trasie znajdziemy zarówno muzea, ale także zamieszkałe jeszcze kolonie robotnicze, czy działające zakłady pracy. Szlak jest czymś unikalnym, opartym na materialnym i niematerialnym dziedzictwie regionu, który należy zachować i pielęgnować. Szlak jest pierwszym podmiotem który w 2008 r. otrzymał Złoty Certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej.
4. INDUSTRIADA, czyli święto Szlaku Zabytków Techniki, które w ciągu jednego dnia w roku przyciąga setką wydarzeń we wszystkich obiektach przemysłowych, to niezwykłe wydarzenie nagrodzone Złotym Certyfikatem Polskiej Organizacji Turystycznej w 2016 r.
5. Tydzień Kultury Beskidzkiej
Tydzień Kultury Beskidzkiej to największa w Polsce i jednocześnie jedna z najważniejszych imprez na świecie, która na warsztat bierze folklor. W 2017 roku odbyła się już po raz 54. W miejscowościach Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, a także okolicznych przez 9 wakacyjnych dni odbywają się niezliczone ilości wydarzeń: koncertów, wystaw, kiermasze, korowody. Tydzień Kultury Beskidzkiej przyciąga tysiące wykonawców, ale przede wszystkim cieszy się niezwykłą popularnością wśród odbiorców. Każdego roku uczestniczy w nim około 150 tysięcy osób.
6. Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej „Gaude Mater”
Jest to jeden z najważniejszych festiwali muzyki sakralnej w Polsce, którego celem jest prezentacja muzyki trzech największych religii monoteistycznych: Chrześcijaństwa, Judaizmu i Islamu. Prowadzenie dialogu międzykulturowego oraz pokazanie piękna muzyki z różnych stron świata sprzyja otwieraniu się słuchacza na inne wyznania i uczy tolerancji. Drugą ważną misją Festiwalu jest promocja muzyki polskiej. Co roku w programie znajdują się koncerty prawykonań festiwalowych, podczas których prezentowane są utwory pisane na zamówienie festiwalu, bądź dla festiwalu. Festiwal „Gaude Mater” wielokrotnie otrzymywał nagrody i wyróżnienia za promocję polskich kompozytorów i polskiej muzyki sakralnej na arenie międzynarodowej.
7. Międzynarodowy Studencki Festiwal Zespołów Folklorystycznych
Odbywający się już od 30 lat Studencki Festiwal Folklorystyczny to spotkanie wielu kultur i przybliżenie ich publiczności. Gospodarzem Festiwalu jest Studencki Zespół Pieśni i Tańca „Katowice”, który działa przy Uniwersytecie Śląskim. Niezaprzeczalną wartością Festiwalu jest autentyczność i szczerość – strojów, śpiewu i tańca. Co roku przyciąga artystów z całego świata, np. Meksyku, Kenii, Malezji, Grecji, Cypru.
8. Pomniki Historii w województwie śląskim
Pomnik Historii to jedna z form ochrony zabytków w Polsce. Wysoką rangę tego tytułu podkreśla to, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Lista ta obejmuje zabytki nieruchome, które posiadają szczególne znaczenie dla polskiej kultury. W województwie śląskim taki tytuł został przyznany: podziemiom zabytkowej kopalni rud srebrnonośnych oraz sztolni „Czarnego Pstrąga” (Tarnowskie Góry); gmachowi Województwa i Sejmu Śląskiego (Katowice); osiedlu robotniczemu Nikiszowiec (Katowice); Radiostacji w Gliwicach; zespołowi klasztoru oo. Paulinów (Jasna Góra, Częstochowa).
Wybrane Instytucje Kultury na Śląsku:
1. Biblioteka Śląska
http://www.bs.katowice.pl
tel.: 32 20 83 700
sekretariat: sekretariat@bs.katowice.pl
Pl. Rady Europy 1
40-021 Katowice
2. Filharmonia Śląska im. Henryka Mikołaja Góreckiego
http://www.filharmoniaslaska.art.pl
tel.: 32 351 17 19
kasa@filharmonia-slaska.eu
ul. Sokolska 2
40-084 Katowice
3. Instytucja Filmowa SILESIA FILM
http://silesiafilm.com
tel.: 32 206 88 61
info@silesiafilm.com
ul. Górnicza 5
40-008 Katowice
4. Instytucja Kultury Ars Cameralis Silesiae Superioris - Górnośląski Festiwal Sztuki Kameralnej
http://www.cameralis.art.pl
tel.: 32 257 06 01
info@cameralis.art.pl
ul. Ligonia 7
40-036 Katowice
5. Śląskie Centrum Wolności i Solidarności
http://www.scwis.org.pl
tel: 32 601 21 08
e-mail: biuro@scwis.pl
Wincentego Pola 65
40-596 Katowice
6. Muzeum Górnictwa Węglowego
http://www.muzeumgornictwa.pl
tel: 32 630 30 91
biuro@muzeumgornictwa.pl
ul. Jodłowa 59
41-800 Zabrze
7. Muzeum Górnośląskie
http://muzeum.bytom.pl
tel.: 32 281 82 94 w. 111
sekretariat@muzeum.bytom.pl
Pl. Jana III Sobieskiego 2
41-902 Bytom
8. Muzeum "Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie"
http://muzeumgpe-chorzow.pl
tel.: 32 241 07 18
sekretariat@muzeumgpe-chorzow.pl
ul. Parkowa 25
41-500 Chorzów
9. Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej
https://muzeum.bielsko.pl
tel.: 33 811 10 35
sekretariat@muzeum.bielsko.pl
ul. Wzgórze 16
43-300 Bielsko-Biała
10. Muzeum Śląskie
https://muzeumslaskie.pl
tel.: 32 213 08 70
dyrekcja@muzeumslaskie.pl
ul. Tadeusza Dobrowolskiego 1
40-205 Katowice
11. Muzeum Zamkowe w Pszczynie
http://www.zamek-pszczyna.pl
tel. 32 210 30 37
kancelaria@zamek-pszczyna.pl
ul. Brama Wybrańców 1
43-200 Pszczyna
12. Opera Śląska
http://www.opera-slaska.pl
tel.:32 396 68 56
kancelaria@opera-slaska.pl
ul. Moniuszki 21-23
41-902 Bytom
13. Regionalny Instytut Kultury w Katowicach
http://www.rik.katowice.pl
tel.: 32 251 75 63
sekretariat@rik.katowice.pl
ul. Teatralna 4
40-003 Katowice
14. Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej
www.rok.bielsko.pl
tel.: 33 822 05 93
rok@rok.bielsko.pl
ul. 1 Maja 8
43-300 Bielsko-Biała
15. Regionalny Ośrodek Kultury w Częstochowie
http://rok.czestochowa.pl
tel.: 34 324 46 51
rok@rok.czestochowa.pl
ul. Ogińskiego 13A
42-200 Częstochowa
16. Teatr Śląski im. St. Wyspiańskiego
http://www.teatrslaski.art.pl
tel.: 32 258 72 51
teatrslaski@teatrslaski.art.pl
Rynek 10
40-003 Katowice
17. Teatr Rozrywki
https://www.teatr-rozrywki.pl
tel.: 32 346 19 30
info@teatr-rozrywki.pl
ul. Konopnickiej 1
41-500 Chorzów
18. Zamek Cieszyn
http://zamekcieszyn.pl
tel.: 33 851 08 21
info@zamekcieszyn.pl
Zamkowa 3 a, b, c
43-400 Cieszyn
19. Zespół Pieśni i Tańca Śląsk im. St. Hadyny
http://www.zespolslask.pl
tel.: 34 310 64 15
info@zespolslask.pl
Zamkowa 3
42-286 Koszęcin